Het proces van mystieke ontwikkeling is de vernietiging van het valse ego in het ware ego. Soefis noemen het valse ego Nafs en het ware ego Allah of God. Het is niet zo dat het valse ego ons ego is en het ware ego het ego van God, maar dat het ware ego, dat het ego van de Heer is, in ons een vals ego is geworden. Je zou je af kunnen vragen hoe iets wat waar is vals kan worden, maar vals en waar zijn relatieve begrippen. In werkelijkheid is alles waar en niets vals. Wanneer we iets vals noemen dan betekent dat dat het minder waar is in vergelijking met datgene wat meer waar is. De werkelijkheid is verward geraakt. De ziel, die van de hoogste bron af komt maar zichzelf met een kleiner gebied heeft geïdentificeerd, namelijk het gebied van het lichaam en de mind, heeft in zichzelf een vals idee over haarzelf opgevat; en dit valse idee wordt Nafs genoemd.
Het ego verschijnt in een ieder op verschillende niveaus van intensiteit. Waar het het meest intens is verschijnt de persoon als een egoïstische persoon, degene in wie het minder geprononceerd is lijkt onzelfzuchtig te zijn. Het valse ego wordt met zijn grotere intensiteit niet alleen moeilijk voor anderen, maar vooral voor degene zelf. De leeuw is niet alleen wreed voor andere dieren, maar hij is zelf ook rusteloos vanwege de intensiteit en kracht van zijn ego, terwijl het lam daarentegen minder moeilijk is voor anderen en daarom niet moeilijk voor zichzelf is. Uit het valse ego wordt allerlei zorg en kwelling, bedrog en bedriegerij en wreedheid en tirannie geboren.
In zijn intensiteit raakt het ego blind, blind voor rechtvaardigheid. Een intens ego is ook verstoken van leven en daarom van liefde. Degene die van zichzelf houdt kan niet van anderen houden. Een merkwaardige truck van het ego is dat de egoïst in ieder ander een geprononceerd ego ziet. Hij is constant aan het denken: ´Waarom heeft deze persoon zo´n mooie kleren?´, ´Waarom heeft hij een hogere rang dan ik?´ ´Waarom is hij gedistingeerder dan anderen?´ Hij ziet een ander altijd als iemand die iets heeft wat hij niet zou moeten hebben. En door deze truck laat het valse ego hem geloven dat anderen egoïstisch zijn terwijl het daarentegen hijzelf is die het meest egoïstisch is omdat zijn ego wordt gekwetst bij het zien van het ego van de ander.
Alle methoden waarmee de mensheid probeert betere omstandigheden voort te brengen falen als de psychologie van het ego niet wordt bestudeerd. Bijna niemand schenkt er enige aandacht aan. Bij het werken aan de constructie van een nieuwe beschaving worden er veel pogingen gedaan zonder rekening te houden met dit belangrijkste levensgeheim en in naam van de reconstructie vindt er heel veel wreedheid plaats. Toch denken allen dat ze het voor de bestwil van de mensheid doen. Geen enkel vals ego echter kan ooit iets voor de bestwil van de mensheid doen. Iemand die boven het valse ego is uitgestegen kan veel meer doen voor het welzijn van de mensheid dan duizend mensen die verblind zijn door hun valse ego pretenderend dat ze goed doen. Vandaag de dag treden er veel mensen op de voorgrond zonder er eerst eens goed over na te denken en zeggen dat ze iets goeds voor de mensheid willen doen. En iedereen heeft zijn eigen manier van doen. Dit kan vreemd lijken maar toch zien we er duizenden voorbeelden van wanneer we met open ogen naar het leven kijken. Wat passen mensen niet allemaal voor methoden toe onder het mom van reconstructie, van het brengen van iets goeds naar de wereld, van het veranderen van de levensomstandigheden! De reden hiervoor is dat ze te vroeg zijn begonnen met het verrichten van iets goeds. Je dient te weten wat vriendelijkheid is voordat je probeert vriendelijk te zijn.
De soefi´s erkennen vier fasen in de ontwikkeling van het ego. Het gewone ego wordt Ammara genoemd wat een mechanische reactie van de mind betekent, de mind die erop is ingesteld om in gelijke mate op iets te reageren: tand om tand, oog om oog.
En wanneer ofwel lijden het ego heeft ontwikkeld ofwel iemand geleerd heeft om anders in het leven te staan dan wordt hij wat de soefi´s Lauwama noemen, wat zelf-gedisciplineerd betekent. Iemand die iets terug wil zeggen maar bedenkt dat het wellicht beter zou zijn als hij dat niet zou doen of iemand die terug zou willen slaan, maar tegelijkertijd denkt: ´Het is beter het dit keer voorbij te laten gaan´, laat zien dat hij niet op mechanische wijze handelt maar door zijn wil uit te oefenen. Zelfs wanneer hij precies hetzelfde doet als de ander laat hij toch zien dat hij een wil heeft. Zijn handelen wordt geleid door zijn wil.
Wanneer het ego nog meer wordt ontwikkeld dan wordt het Mutmaina. Dit is een bepaald ritme van de mind. Een ritme waarin de mind is uitgestegen boven chaotische beweging en de mentaliteit ritmisch is geworden, een ritme waarin de reactie van de mind niet alleen maar een beheersing is, maar een vrijwillige beheersing. Deze toestand van de mind is als een kalme zee, alle agitatie die tot het ego behoort is beteugeld. Lijden is de grootste leraar van het ego en diegenen van wie de persoonlijkheid een bron van troost voor anderen, een bron van healing en verheffing is geworden, zijn die zielen van wie het ego boven alle agitatie is uitgestegen.
Wanneer het ego nog verder wordt ontwikkeld dan wordt het Salima, wat vredig betekent. Volgens de mysticus is dit voor iemand de normale toestand om in te verblijven, hoewel we niet veel normale zielen zouden vinden als we dat gezichtspunt zouden hanteren! In deze toestand ontdekken we dat de wereld niet langer een schurend effect op ons heeft, wij staan boven irritatie en de agitatie is compleet verwijderd. Vrede is niet iets wat in de buitenwereld te vinden is, vrede is iets wat zich binnen in onszelf bevindt, hoewel het onder het valse ego ligt begraven. Het valse ego is als de tombe van een levend wezen en niet de tombe van een lijk. Het levende wezen ligt begraven in deze tombe die bestaat uit de gedachten van ´ik´ en ´mijzelf´ en ´wat ik ben´ en ´waarom ik zo ben´. Het leven dat op zo´n wijze is bedekt werkt verstikkend en er is dan een natuurlijke agitatie, irritatie en onrust, want de vrede die zich in de diepten van ons wezen bevindt wil zich manifest maken aan onze blik en het ontwaken van de ziel hangt slechts af van de manifestatie van deze vrede.
Hoe veel zielen zijn er niet op zoek naar het een of andere uiterlijke iets wat hen spiritueel kan maken: dogma´s, fenomenen, experimenten, alles behalve het onderzoeken van de ziel! Hoe bereidwillig is men niet om verward te raken, om in de war gemaakt te worden, hoe blij is men niet met de raadsels van het leven, hoe tevreden is men niet als men de donkere grotten in kan gaan teneinde iets te vinden! De mens waardeert gewone woorden niet, hij wil altijd subtiliteit. Hij is blij met iets wat hij niet kan begrijpen en denkt dat dat daarom wel de mystiek moet zijn. Als men zou beseffen dat spirituele ontwikkeling afhangt van het ontwaken van het valse ego tot zijn ware bestaan, tot zijn eigen realiteit, hoe eenvoudig zou dan niet de weg naar spirituele perfecite worden! Het is niet zo dat we onze eigen moeilijkheden maken? Waar één stap nodig is zouden we honderd stappen willen zetten. Om deze reden vroegen de Hindoes eenvoudige aanbidders om niet direct de tempel in te gaan, maar om er eerst honderd keer omheen te lopen voordat ze naar binnen gingen, zodat ze voelden dat ze voldoende hadden gelopen om het recht te hebben naar binnen te mogen gaan.
Zo ziet de schildering van de menselijke natuur eruit. Het pad van de mysticus is het snelste pad juist vanwege het feit dat hij het pad van eenvoud neemt, dat hij de waarheid in gewone woorden vertelt. Maar toch, is het werkelijk zo eenvoudig als het lijkt? De schoonheid is dat er zich in de eenvoud van de mysticus de grootste subtiliteit bevindt. Soms blijkt iets wat al te grof lijkt uiteindelijk het meest verfijnde te zijn.
Geloof in God helpt je om je valse ego te verzaken. Maar om in God te geloven dient de zoeker eerst te geloven in degene die in God gelooft, in wie hij vertrouwen stelt, met andere woorden, in zijn leraar. Als je niet volledig gelooft in je leraar dan kun je nooit in God geloven. Dat is de eerste stap in het leren geloven en de tweede stap is geloven in het ideaal. Het is voor een ideaal niet nodig om op aarde in de vorm van een menselijk wezen te bestaan; dit ideaal kan zich in je hart of in je mind bevinden. En bij de derde stap kom je uit bij het geloven in God en in dat geloof verlies je jezelf, zodat God de gelovige en alles wat er is bedekt. Op deze manier bereik je de perfecte verwerkelijking van het ware ego en dat is wat de mysticus nastreeft.
