De naam Hafiz is bekend bij een ieder die is geïnteresseerd in de poëzie van Persië, omdat Hafiz onder de Perzische poëten uniek is in zijn diepgang van gedachten en de voortreffelijkheid van de symboliek waarmee hij zijn gedachten en filosofische ideëen uitdrukt.
Er was een tijd dat een diep en onafhankelijk denker grote moeite had om zijn gedachten te uiten. Ofschoon dit niet helemaal is veranderd, lijkt het erop dat er tegenwoordig op bepaalde manieren meer vrijheid van meningsuiting is. Wanneer iemand in vroeger tijden zijn gedachte over het leven en zijn verborgen wet, over de ziel, God, de schepping en de manifestatie die hij tegenkwam vrijelijk zijn gedachten uitte, ondervond hij grote moeilijkheden. De grootste moeilijkheid was dat de regering in handen was van verschillende religieuze autoriteiten en onder hun regelgeving overheersten de principes van de exoterische religie; daardoor ondervonden mensen die bereiking zochten door middel van de esoterische kant van de filosofie altijd moeilijkheden om er met mensen over te spreken. Velen werden vervolgd; zij werden gestenigd, afgeranseld, op verschillende manieren gedood; alle soorten straf werden er op hen toegepast en vanwege deze reden werd de voortuitgang van de mensheid vertraagd. Tegenwoordig zien we dit niet meer, maar toch vindt men in alle leeftijdscategorieën de beperkte houding van de menselijke mind ten opzichte van religieuze en filosofische kwesties. Voor de Soefi´s, die met behulp van meditatie de bron van wijsheid in hun eigen harten vonden, was het erg moeilijk om de wereld het weinige wat ze konden uitleggen van de waarheid in eenvoudige woorden te geven. Ongetwijfeld kan de waarheid niet in woorden worden uitgesproken, maar toch hebben diegenen die begiftigd zijn met de poëtische en profetische uitdrukkingsvorm altijd de behoefte gevoeld en de neiging gehad om uit te drukken wat hun ziel ervoer.
Hafiz vond een manier om de ervaringen van zijn ziel en zijn filosofie uit te drukken in dichtvorm, want de ziel houdt ervan zich in dichtvorm uit te drukken. De ziel zelf is muziek en wanneer zij de realisatie van goddelijke waarheid ervaart voelt zij de behoefte om zich in poëzie te uiten. Hafiz drukte zijn ziel in poëzie uit. En wat poëzie! Poëzie vol van licht en schaduw, lijn en kleur, poëzie vol van gevoel. Geen enkele poëzie op aarde kan in haar fijgevoeligheid vergeleken worden met de poëzie van Hafiz. Slechts de verfijnde ziel die een subtiele perceptie heeft van licht en schaduw die in woorden zijn uitgedrukt kan de betekenis vatten van de verlichting van de ziel. Toch hebben de woorden van Hafiz elk hart gewonnen dat luistert en zelfs zij die de woorden niet helemaal begrijpt zijn gepakt door hun ritme, charme, schoonheid van expressie.
In het Oosten wordt de Perzische taal beschouwd als de verrukkelijkste voor poëzie. Zij is zacht, expressief, en haar uitdrukking is teder. Elk object heeft misschien tien namen waaruit de dichter kan kiezen en de onbeduidendste gedachte kan op zo´n twintig verschillende manieren worden uitgedrukt in overeenstemming met de keuze van de dichter.
Hafiz, wiens stijl op die van Salomo lijkt, gebruikte in zijn poëzie symbolische termen zoals de mooie gelaatstrekken van de geliefde: haar glimlachen, haar blik, haar gratieuze bewegingen; het voelende hart van de minnaar, zijn diepe zucht, zijn tranen die op parels lijken; de nachtegaal, de wijn, de beker en de herberg, de pijl en de boog, lente en herfst. Met deze termen componeerde hij een speciale taal waarin hij op subtiele manier het geheim van het leven uitdrukte. Alle andere Perzische dichters, en ook veel van de dichters uit India hebben zijn terminologie overgenomen. Perzische poëzie is als schilderen; deze dichters schilderden beelden van de verschillende aspecten van het leven. Het werk van Hafiz is van begin tot eind een serie van mooie beelden, altijd onthullend en zeer inspirerend. Als iemand eenmaal Hafiz heeft bestudeerd dan heeft hij de top van de berg bereikt waarvandaan hij de verhevenheid van de immanentie van God aanschouwt.
De missie van Hafiz was om aan een fanatieke religieuze wereld uit te leggen dat de aanwezigheid van God niet alleen in de hemel wordt gevonden, maar ook hier op aarde. Heel vaak heeft de religieuze overtuiging in God en in het hiernamaals de mens in slaap gehouden terwijl hij wachtte op dat dat uur en die dag zouden komen waarop hij van aangezicht tot aangezicht met zijn Heer zou staan; en hij is er zeker van dat die dag niet voordat hij dood is zal komen. Daarom wacht hij zijn dood af in de hoop dat hij God in het hiernamaals zal zien, want de hemel is de enige plaats waar God gevonden kan worden; er is geen andere plaats. En hij denkt dat slechts een bepaalde plaats, en dat is de kerk, een heilige plaats van aanbidding is en dat God niet ergens anders gevonden kan worden. De missie van Hafiz was om dit idee te verwoesten en om de mens zich ervan bewust te laten worden dat de hemel dicht bij hem is en om hem te vertellen dat alles wat hij in het hiernamaals als beloning verwacht hier verkregen zou kunnen worden mits hij een voller leven zou leiden.
Hetzelfde ideaal dat men in alle religies vindt en dat een van de hoofdleringen van Jezus Christus was, namelijk dat God liefde is, was ook het belangrijkste ideaal van Hafiz en hij heeft dat constant in zijn Divan uitgedrukt. Als er iets goddelijks in de mens is dan is het liefde. Als God ergens te vinden is is het in het hart van de mens dat liefde is. En als het liefdeselement is opgewekt in het hart dat is God, zogezegd, tot leven gebracht en geboren in het zelf van de mens. Maar tegelijkertijd heeft Hafiz in zijn poëzie getoond wat de sleutel hiertoe is; en deze sleutel is de waardering van schoonheid in alle vormen. Schoonheid is niet altijd in een object of een persoon te vinden; schoonheid hangt af van de houding van iemand jegens het leven, hoe iemand er tegen aan kijkt en het effect ervan hangt af van onze kracht om te waarderen. Dezelfde muziek, poëzie of schilderkunst zal de ene persoon wel raken zodat hij de diepte ervan in zijn wezen voelt, terwijl een andere persoon ernaar kijkt maar het niet ziet. De gehele manifestatie heeft haar schoonheid. Soms is schoonheid zeer manifest voor ons, soms moeten we ernaar zoeken. We kunnen een goed mens ontmoeten en we zijn altijd gecharmeerd door de schoonheid van goedheid. Maar we kunnen een ander mens ontmoeten die slecht lijkt en toch is er in hem tegelijkertijd iets goeds verborgen als we er maar naar zouden kijken, als we maar de wens hadden het er uit te trekken. De slechtheid is niet altijd in de objecten en de personen, maar is vaak in onze manier van naar hen kijken. De hele trend van de poëzie van Hafiz is om die waardering en de liefde voor goedheid wakker te schudden, dat het enige middel is om die zegen te ervaren die het doel van ons leven is.
Iemand vroeg een Soefi naar de reden van deze schepping en hij antwoordde: ´God, van wie het wezen liefde zelf is, wilde de natuur van Zijn eigen wezen ervaren en opdat hij het kon ervaren moest Hij zich manifesteren´. God Zelf en Zijn manifestatie, de ziel en God – dit tweeledige aspect – kan in alle vormen van de natuur worden gezien, in de zon en de maan, in de nacht en de dag, in het mannelijke en het vrouwelijke, in het positieve en in het negatieve, in alle dingen die tegengestelde kenmerken in zich hebben, opdat dit liefdesprincipe, zelf het oorspronkelijke en het enige principe achter de gehele manifestatie, vrij spel heeft. Daarom ligt de voltooiing van het doel van het leven in de volle uitdrukking van het liefdesprincipe.
Mensen hebben zeer vaak door het leren van filosofie en door met pessimistische gedachten naar deze wereld te kijken, de wereld de rug toegekeerd en die materialistisch en vals genoemd; zij hebben deze wereld verlaten en zijn naar het bos, de woestijn of naar een grot gegaan en hebben het principe van zelfontkenning en zelfverloochening onderricht. Dit was niet de manier van Hafiz. Hij zei dat het leven als het reizen over zee is en het aankomen bij een nieuwe haven, en voordat de mens aanmeert wordt hij bang en zegt: ´Maar misschien word ik aangevallen of misschien trekt de plaats me zozeer aan dat ik niet meer terug kan naar waar ik vandaan kom´. Maar hij weet niet waarom hij die reis is begonnen; hij heeft die zeker niet ondernomen om terug te gaan zonder ergens aan te meren. De houding van Hafiz is om er aan te meren, het risico te nemen. Als het een attractieve plaats blijkt te zijn, is hij bereid zich gewonnen te geven; als de plaats hem vermorzelt, is hij bereid vermorzeld te worden. Dit is een uitdagende houding: niet wegrennen voor de onechte wereld, maar glimpen opvangen van de waarheid in deze onechte wereld en om het doel van God in dit doolhof te vinden.
Er is een andere grote onthulling die Hafiz in een zeer mooie vorm de mensheid heeft gebracht. Veel mensen op deze wereld hebben ooit in God geloofd, in zijn Genade en compassie, in Zijn liefde en vergeving; maar na geleden te hebben, na rampen en onrechtvaardigheden gezien te hebben, hebben zij hun geloof opgegeven en na grote zorgen hebben zij hun religie opgegeven. De reden hiervoor is dat de religie die zij volgden hen heeft geleerd dat God goedheid is, of dat God een rechter is; en dus vragen ze gerechtigheid van die Rechter, maar gerechtigheid die hun eigen ideëen tevredenstelt. Zij denken dat hun norm van gerechtigheid dezelfde als die van God is en zij zoeken naar goedheid in overeenstemming met de manier waarop zij die begrijpen. Dus ontstaat er een strijd in hun hart. Ze zien de gerechtigheid niet omdat zij die vanuit hun eigen gezichtspunt zoeken; ze zoeken goedheid, vriendelijkheid en genade vanuit hun eigen gezichtspunt en er zijn veel situaties die hen laten denken dat er geen gerechtigheid en niet zoiets als vergeving bestaat. Maar de manier van Hafiz is anders. De naam van God is in de Divan nauwelijks te vinden. Hij drukt geloof niet uit in God als de Rechtvaardige en de Goede. Zijn God is de Geliefde, aan wie hij zich in perfecte liefde en devotie heeft overgegeven en alles wat van de Geliefde komt wordt door hem met liefde en devotie aanvaard, als een beloning. Hij heeft liever gif dat van de hand van de Geliefde komt dan nectar die van de hand van iemand anders komt. Hij heeft een voorkeur voor de dood boven het leven als dat de wens van de Geliefde is.
Men kan zich afvragen of dit fair is. Waar liefde is is er geen sprake van eerlijkheid. De wet staat onder de liefde. De wet wordt uit liefde geboren. De fout van vandaag de dag is dat we de wet hoger beschouwen dan de liefde. We zien niet dat het goddelijke principe dat liefde is boven de wet staat. De mens maakt van God een rechter die aan de wet is gebonden, die niet Zijn eigen wil kan doen, maar in overeenstemming met wat er in Zijn boek staat geschreven moet handelen. God is geen gerechtigheid. Gerechtigheid is Zijn natuur, maar liefde is overheersend. Mensen hechten zo´n grote waarde aan handelingen en hun resultaten. Zij weten niet dat er boven handeling en resultaat een wet staat die het vuur van de hel kan consumeren, die kan overheersen zelfs als de gehele wereld in een vloed van destructie werd verdronken; zij weten niet dat de kracht van liefde groter dan wat ook is. Denk aan de hen als zij voor haar kleintjes zorgt. Als zij door gevaar worden bedreigd, ook al is dat door een paard of een olifant, zou zij vechten omdat het liefdesprincipe dominant is. Een vriendelijke moeder is bereid te vergeven als haar zoon met gebogen hoofd naar haar toe komt en zegt: ´Moeder, ik ben gek geweest, ik heb niet naar u geluisterd, ik ben arrogant geweest; het spijt me´. Ze is bereid te begrijpen, ze is bereid te vergeven. Zo zien we genade en compassie voortgaan als liefde, een stroom van liefde die alle slechte daden van jaren kan zuiveren. En als een menselijk wezen kan vergeven, waarom zou God dan ook niet kunnen vergeven? Veel dogmatische religies hebben het liefdeselement dat God soverein maakt, weggenomen; in plaats daarvan maken ze een God die beperkt is, die gebonden is aan het boek en die niet Zijn compassie kan laten zien. Als God zo beperkt zou zijn dan zou Hij niet rechtvaardig zijn; een individu zou beter zijn, omdat een individu kan vergeven.
De poëzie van Hafiz heeft de dichters van zowel Perzië als India geïnspireerd. En de grote Indiase dichter Rabindranath Tagore verleende soms een Perzische kleur aan zijn gedichten en die kleur heeft hem zo populair gemaakt.
Hafiz was de leerling van een meester, en op een bepaalde gelegenheid werden hem en een paar leerlinge opdracht gegeven om op een bepaalde tijd van de nacht te mediteren. En terwijl zij zaten te mediteren riep de meester: ´Hafiz!´ en Hafiz kwam onmiddellijk. Op dat moment inspireerde de meester hem want hij had die fase bereikt waarin hij ieder ander meteen kon inspireren. Maar er waren tien andere leerlingen die ook Hafiz heetten, dus riep de meester tien keer: ´Hafiz!´ en elke keer kwam dezelfde Hafiz, want de anderen waren aan het slapen in plaats van aan het mediteren.
Er bestaat een symbolisch verhaal. De Inspirator roept ons vanuit elke richting, maar we reageren niet allemaal. De stem is er altijd, het licht is er, de leiding is er; maar we zijn niet altijd gereed of bereidwillig om te reageren en we staan niet altijd open voor de roep. In werkelijkheid is dit niet alleen het verhaal van Hafiz, maar het verhaal van elke ziel op aarde.
Hafiz schetst een beeld van de menselijke natuur: haat, jaloezie, liefde, vriendelijkheid, ijdelheid; het spel van de vriendelijke impuls, het spel van de trots; alle aspecten van het leven. Hafiz is niet alleen een dichter, hij is een schilder. Hij heeft beelden geschetst van de verschillende aspecten van het leven. Elk vers is een beeld; en in elk beeld, wat de kleur ervan ook moge zijn – ijdelheid, trots, bedrog, liefde, genade of compassie, in al hun vermommingen – ziet hij slechts een spirit, de spirit van de Geliefde. En hij toont dezelfde devotie, appreciatie en liefde voor alle manifestaties van een en dezelfde Geliefde.
Hij heeft inzicht in het leven en kijkt naar het leven vanuit een psychologisch oogpunt, maar tegelijkertijd ziet hij het gehele leven als de verschijnselen van liefde, harmonie en schoonheid en erkent hij al de verschillende aspecten van liefde, harmonie en schoonheid. Wat ze ook zijn hij weeft ze in een vorm die zo mooi is dat die een uiterst mooi beeld vormen. Van het begin tot het eind is zijn stijl typisch voor hem. Hij gebruikt woorden als wijn, de roemer, de geliefde, het mooie gelaat van de geliefde, de stromende rivier, de opkomende lente, de heldere lucht, de maan, de zon. En ook verwijt in deze gedichten de liefhebben constant zijn geliefde. Dan is er een onverschilligheid van de geliefde ten opzichte van alles behalve haar minnaar, op zo´n mooie wijze uitgedrukt dat het bijna lijkt alsof de ziel van de dichter aan het dansen was terwijl hij de gedichten schreef. Er is zo´n muzikale inspiratie dat elke regel van zijn poëzie een flard muziek is.
Het woord ´wijn´ wordt vaak gebruikt en volgens de mysticus is het leven wijn. Volgens de mysticus drinkt iedereen een wijn die typisch voor hem is. Hafiz schildert de wereld af als een wijnpers en elke persoon neemt die wijn die overeenstemt met zijn evolutie. De wijn van de een is niet de wijn van de ander. Hij wil het idee uitdrukken dat elke persoon, of die nu ontwikkeld is of onwetend, eerlijk of oneerlijk, zich van dingen bewust of niet, met een grote of met helemaal geen overtuiging, in elk geval een bepaalde wijn drinkt. En de soort bedwelming die door die speciale wijn wordt voortgebracht is zijn individualiteit en wanneer iemand verandert doet hij dat door een andere wijn te drinken. Elke andere wijn verandert de kijk op het leven en elke verandering in het leven is als het drinken van een andere wijn.
Vervolgens prijst Hafiz degenen die tot een hoge realisatie zijn gekomen. Hij zegt: ´Wees niet voor de gek gehouden door de lapjesmantel van de zwervende dervisj, want onder die lapjesmouwen zijn zeer machtige handen verborgen´. Hij zegt ook: ´De kale hoofden hebben een kroon boven hun hoofd, als je dat maar zou weten´. Hij bedoelt hiermee dat wanneer iemand eenmaal de gedachte van de werkelijkheid tot zich heeft genomen veredelt dit niet alleen zijn ziel maar geeft het hem een koninklijke spirit. Het is net alsof men is gekroond. Deze inspiratie en kracht noemt hij in zijn poëzie bedwelming.
Er zijn veel religies en overtuigingen waarlangs de mens op zekere dag in staat zal zijn met God te communiceren. Maar wanneer zal die dag komen? Het leven is zo kort en onze harten zijn hongerig! En als het vandaag niet komt, komt het misschien wel nooit. Daarom heeft Hafiz van het begin af aan één ding duidelijk gemaakt: ´Wacht er niet op dat die dag morgen zal komen. Communiceer nu met de Geliefde; Hij is hier voor je in de vorm van je vriend en in de vorm van je vijand; met een beker gif of met een roos. Herken dit en weet het, want dit is het doel van het leven´. Religies hebben het een reis van vele miljoenen kilometers laten lijken, maar Hafiz heeft het dichtbij gebracht.
De mens houdt van complexiteit. Hij wil niet slechts één stap zetten; het is interessanter om uit te zien naar miljoenen stappen. De mens die de waarheid zoekt geraakt in een doolhof en dat doolhof interesseert hem. Hij wil er nog eens duizend maal doorheen. Het is net als met kinderen: hun hele interesse bestaat er uit om rond te rennen; zij willen niet de deur zien en er doorheen gaan voordat ze heel erg moe zijn. En zo is het ook met volwassen mensen: ze zeggen allemaal dat ze de waarheid zoeken, maar ze houden van de doolhof. Dat is de reden waarom mystici de grootste waarheden een mysterie hebben gemaakt, die slechts aan weinigen worden gegeven die er klaar voor zijn en laten ze de anderen spelen omdat het hun tijd was om te spelen.
Volgens de ideëen van de Soefi´s en alle profeten en wijzen die ooit naar deze wereld zijn gekomen, is het liefdesprincipe het hoofdprincipe en daarom is het ook het laatste principe. Mensen in India beoefen verscheidene Yoga-vormen die intellectuele, wetenschappelijke, filosofische en morele paden naar God zijn; maar het meest wenselijke pad naar God dat de Hindoes ooit hebben gevonden, dat wat het hele leven mooi maakt, is Bhakta Yoga, het pad van devotie, want het is het natuurlijke pad. De voorkeur van de mens is liefde. Als hij het koud heeft komt dat omdat hij naar liefde hunkert; als hij het warm heeft komt dat omdat de liefde levend is. Als hij aan een depressie lijdt, hunkert of bezorgd is komt dat omdat het liefdesprincipe niet levend is. Het enige leven, de enige bron van inspiratie, zegening en bevrijding is de liefde.
De grote zielen die van tijd tot tijd de boodschap van God naar de mensheid hebben gebracht zoals Boeddha, Krishna, Jezus Christus, Mozes, Abraham of Zarathoestra stonden bekend als zeer geleerde mannen. Maar wat ze ook ooit hebben geleerd, hebben ze geleerd van het liefdesprincipe; wat zij kenden was compassie, vergeving, sympathie, tolerantie, de houding van waardering, het openen van het hart naar de mensheid. Wat zij onderrichten was liefde, een eenvoudige waarheid. Als religies complex lijken dan is er van alles aan hen toegevoegd. In ieder geval was wat door de profeet werd gebracht eenvoudig en het werd uitgedrukt in zijn persoonlijkheid en zijn leven; en het is die invloed die eeuwen nadat zij zijn gestorven is gebleven. Het is niet de literatuur die zij hebben achtergelaten; het meeste van de literatuur komt van hun discipels af. Het is de eenvoudige waarheid die getoond wordt in hun persoonlijkheden, in hun levens. De fout van deze tijd is dat we de eenvoudige waarheid niet kunnen begrijpen, de waarheid zoals die overal wordt gemanifesteerd. In plaats daarvan proberen we de waarheid te vinden die wordt verhuld door een schil.
Tegelijkertijd onderricht Hafiz iemand om zowel de ultieme waarheid te zien als de ultieme gerechtigheid in God. Hij onderricht dat gerechtigheid niet in gerelateerde dingen zit, maar dat perfecte gerechtigheid in de totaliteit zit. En hij toont aan dat de kracht achter de manifestatie de liefdeskracht is en dat de wereld door deze kracht werd geschapen. Het is het liefdesprincipe, of het nu door God of door de mens heen werkt, en als dat principe achter de hele manifestatie staat dan is het hetzelfde principe dat de mens helpt het doel van zijn leven te voltooien.
